Dil Bilgisi: Fiilde Çatı

Dil Bilgisi: Fiilde Çatı

Fiillerin nesnelerine ve öznelerine göre aldıkları biçime “çatı” denir. Çatı, fiil kök ya da gövdelerine getirilen çatı ekleriyle oluşur. Uyarı: Çatı konusu yalnızca yüklemi fiil olan cümlelerle ilgili bir konudur. Bu yüzden çatı sadece fiil cümlelerinde aranır, isim cümlelerinde çatı aranmaz.

Örnek:

• Çağdaş her öz, çağdaş biçimleri gerektirir. (Fiil cümlesi- Aranır)
• Öykülerimde ilgi alanım büyük kenttir. (İsim cümlesi – Aranmaz)

Çatı, eylem kök ya da gövdelerine, çatı ekleri adını verdiğimiz, -n-, -l- (edilgen), -n-, -l-, (dönüşlü) , -ş- (işteş), -t-, -r-, -dır- (ettirgen) eklerinin getirilmesiyle oluşur. Ancak eylemin, hangi çatı ekini alacağı, özne ve nesne durumlarına göre değişir.

1-  Nesnelerine Göre Fiil Çatıları

Fiiller nesne alıp almadıklarına göre fiildeki bir işin başka bir varlığı etkileyip etkilememesine göre de gruplandırılabilir. Fiiller nesne alıp almamalarına göre değişik şekillerde adlandırılır. Bunlar, dört gruba ayrılır: geçişli, geçişsiz, ettirgen, oldurgan.

Geçişli filler

Nesne alabilen fiillerdir. Öznenin yaptığı işi, başka varlıklar üzerine geçirebilen, nesne alan fiiller, geçişlidir. Geçişli fiiller, “Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi?” sorunlarına yanıt veren fiillerdir.

“Bardağı kırmış.” cümlesinde olduğu gibi nesneyle kullanılan eylemler geçişli eylemlerdir. Geçişli eylemlerin aldıkları nesneler, hem belirtili hem de belirtisiz olabilir: “Ahmet bardağı kırdı.” ya da “Ahmet bardak kırdı.” gibi.

Uyarı: Bir fiilin geçişli olması için cümlede bir nesnenin bulunması gerekmez. Bu durumlarda da cümlede nesne olmasa bile o eylem geçişlilik özelliği gösterir:

• Bizim evin önünde gördüm. (Kimi gördüm? Onu…)

Geçişsiz fiiller

“Ne?, Neyi?, Kim?, Kimi?” sorunlarına sorularına cevap vermeyen, nesne alamayan fiillerdir.

• Herkes ona gülüyordu.
• Kimse arabadan inmesin.

Oldurgan fiiller

Geçişsiz bir fiilin “-t-, -r-, -dır-” eklerinden biriyle geçişli hâle getirilmesiyle oluşan fiillerdir. Bir fiilin oldurgan olabilmesi için söz konusu fiilin kökü ya da gövdesi mutlaka geçişsiz olmalıdır.

• Berk az önce uyudu. (geçişsiz) •  Berk’i az önce uyuttu. (oldurgan)
• Çocuk yatacak. (geçişsiz) • Çocuğu yatıracak. (oldurgan)

Ettirgen fiiller

Geçişli bir fiilin “-t-, -r-, -dır-” eklerinden birinin eklenmesiyle geçişlilik derecesi arttırılmış olan fiillerdir. Bir fiilin ettirgen olabilmesi için söz konusu fiilin kök ya da gövdesinin mutlaka geçişli olması gerekir.

• Bahçedeki çiçekleri suladı/ Bahçedeki çiçekleri sulattı.
• Bahçeye bir kuyu kazdı. / Bahçeye bir kuyu kazdırdı.

Uyarı: Geçişli bir fiile birden çok ettirgenlik eki getirildiğinde, geçişlilik derecesi artar. Bunlara, katmerli ettirgen fiil denir:  Kır- > kır-dır- >  kır-dır-t

2-  Öznelerine Göre Fiil Çatıları

Özne-yüklem ilişkisinde, öznenin, fiilin bildirdiği işi nasıl yaptığı önemlidir. Buna göre de öznesine göre fiil çatıları dört grupta incelenir: etken, edilgen, dönüşlü, işteş.

Etken fiiller

Türkçede fiil kök ya da gövdelerinin doğrudan doğruya, kendi bilinen anlamlarıyla kullanılmalarıdır. Bunlar, çatı eklerini almazlar. Etken fiille kurulan cümlede özne (fiile konu olan kişi ya da varlık) bellidir. Yüklemde bildirilen işi ve yargıyı yapan, yerine getiren veya üstlenen varlık ve nesneye gerçek özne denir. Çoğu kez, gerçek özne açıkça söylendiği gibi, gizli özne de olabilir. Gizli özneler de birer gerçek öznedir.

• Can, eve geliyormuş. (Gerçek özne- Can)
• Haftaya Ankara’ya gideceğiz. (Gizli özne-Biz)

Edilgen fiiller

Etken fiillere -l- veya -n- çatı ekleri getirilerek türetilen fiillerdir. Yüklemleri edilgen fiil olan cümlelerde özneler belli değildir yani gerçek özne değildir. Bu cümlelerde; işi yapan ya da işe konu olan kişi ya da varlıklar kesinlikle belirlenmiş durumda bulunmaz: “Bozulan arabası tamir edildi.” derken tamir etme işini gerçekleştiren kişiler kesinlikle belli değildir. “Tamir edilen ne?” sorusuna karşılık gelen “bozulan arabası” sözde öznedir. Yüklemde bildirilen işi yapan değil, yapılan işten etkilenen kişi, varlık ya da kavramlara sözde özne denir. Başka bir deyişle gerçek öznenin olmadığı cümlelerde asıl görevi, nesne olan kelime sözde özne görevi üstlenir.

• İki gün bu otelde kaldı. (Gerçek özne /Etken fiil)
• İki gün bu otelde kalınır. (Sözde özne /Edilgen fiil)

Dönüşlü fiiller

Fiilin anlattığı işin, belli bir özne tarafından yapıldığını göstermek üzere, fiil kök ya da gövdelerine “-n-, -l- “ çatı eklerinden biri getirilerek yapılan fiillerdir. Etken fiiller gibi gerçek özneye sahiptir. Öznelerin, eylemin yaptığı işten doğrudan doğruya etkilenmesi bakımından, edilgen fiillere benzer ancak dönüşlü fiillerle kurulan cümlelerde işi yapan da yapılan işten etkilenen de aynı kişidir.

• Millî takım maçı kazanınca çok sevindim. (Gerçek özne/Dönüşlü fiil)
• Zehra, düğüne gitmek için süslendi. (Gerçek özne/Dönüşlü fiil)

İşteş fiiller

Fiilin birden çok özne tarafından yapıldığını göstermek üzere fiil kök ya da gövdelerine -ş- çatı ekinin getirilmesiyle yapılan eylemlerdir. İşteş çatılı fiillerin özneleri gerçek öznedir. İşteş fiiller, karşılıklı ya da birlikte yapma anlamına sahiptir. Bunların yanı sıra “esmerleş-“ fiilinde olduğu gibi belli bir süre içinde durum değişikliğini belirtmek için de kullanılır:

• Kuşlar uçuştu. (Gerçek özne/İşteş fiil/Birlikte)
• Gelen misafirlerle tokalaştı. (Gerçek özne/İşteş fiil/Karşılıklı)
• Çamaşırlar beyazlaşmış. (Gerçek özne/İşteş fiil/Durum değişikliği)

Uyarı: Bazı kelimler”-ş-“ eki almadan da işteşlik özelliği taşır: “güreş-, yarış-, barış, savaş-…” kelimeleri gibi. Buna karşılık “-ş-“ ekini almış bazı fiiller de tek kişi tarafından yapıldığı için işteşlik özelliği göstermez: “Arkadaşlarına kısa sürede yetişti.” cümlesindeki “yetiş-“ kelimesi gibi.

Sonraki Konu için: Türk Dili ve Edebiyatı 2 Konu Başlıkları

AÖL Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testleri

Açık Lise (542) Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Temmuz 2019)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Nisan 2019)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Aralık 2018)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Temmuz 2018)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Nisan 2018)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Mart 2018)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi 3

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi 2

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi 1

Açık Lise sınavlarına hazırlanmanın en kolay hali: AçıkTercih AÖL Test Çöz!

Mobil Uygulamamızı İNDİRİN! AÖL Yeni Müfredat Çıkmış Sınav Sorularını Çözün!