Dil Bilgisi: Fiil (Eylem)

Dil Bilgisi: Fiil (Eylem)

Bir eylemi, bir durumu veya bir oluşu anlatan kelimelere fiil (eylem) denir. Fiiller kip (zaman) ve kişi (şahıs) eklerini alarak çekimlenir. Örnek: bil, gör, sev, bak, oku…

Bir kelimenin fiil olup olmadığını anlamak için “-me /-ma” olumsuzluk eki ya da “-mak / -mek” mastar eki kullanılır. Eğer bir kelimeye, “-me /-ma” olumsuzluk eki ya da “-mak / -mek” mastar eki getirilebiliyorsa o kelime fiildir; getirilemiyorsa o kelime isimdir. Örnek: okudu oku(mak), seveceğim sev(mek)…

Fiiller(eylemler )anlam özellikleri bakımından üçe ayrılır:

1. İş (Kılış) Eylemleri: Öznenin kendi isteği ile gerçekleşen ve öznenin bir nesneyi etkilediği fiillerdir. İş ya da eylem, genellikle başka bir nesne üzerinde gerçekleşmektedir. Yani kılıştan etkilenen bir nesne vardır, fiil geçişlidir. (Fiilin başına “onu” kelimesi getirilebilir.)

Örnek: oku(mak),sev(mek), yaz(mak), getir(mek)… [onu oku-, onu yaz-…]

2. Oluş Eylemleri: Öznenin kendi iradesi dışında geçirdiği değişimi bildiren fiillerdir. Oluş fiillerinde daha çok “zaman içerisinde kendiliğinden olma” söz konusudur. Oluşun, özneden başka varlığı etkilemesi söz konusu değildir. Bu yüzden oluş fiilleri geçişsizdir.

Örnek: yaşlan(mak), uza(mak), paslan(mak)…

3. Durum Eylemleri: Öznenin süreklilik gösteren bir durumunu anlatan fiillerdir. Durum fiillerinde öznenin yaptığı işten etkilenen bir nesne (varlık) yoktur. Bu yüzden durum fiillerinde, fiile sorduğumuz “ne, neyi, kimi?” sorularından birine cevap alamayız. Genellikle öznenin gözlemlenebilen durumu, görünüşü, hareketi ile ilgilidir.

Örnek: gül (mek), uyan(mak),  dur(mak), koş(mak), uyan(mak)…

Fiillerde Kip

Fiilin gösterdiği kılış, durum veya oluşun zamana bağlı olarak nasıl gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini gösteren söyleyiş kalıplarına kip adı verilir.

Basit Zamanlı Fiiller

Sadece bir kip eki almış fiillere basit zamanlı fiil denir. Basit çekimli fiiller, haber kipi veya dilek kipi eklerinden sadece birini alarak çekimlenir. Kipler, haber ve dilek kipleri olmak üzere ikiye ayrılır:

Bildirme (Haber) Kipleri

1. Şimdiki Zaman (-yor)

Hâlen yapılmakta olan, henüz tamamlanmamış bir fiilin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır. Örnek: Şiirlerinizi bu nedenle eleştirisiz bırakıyorum.

2. Bilinen (Görülen / Belirli) Geçmiş Zaman (-di / -dı / -du / -dü / -tı / -ti / -tu / -tü)

Görülen, tanık olunan, bilinen veya yapıldığından emin olunan geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır. Örnek: Şiirlerinizi bir kez daha gözden geçirin dedim.

3. Öğrenilen (Duyulan / Belirsiz) Geçmiş Zaman (-mış / -miş / -muş / -müş)

Görülmeyen, başkasından duyulan veya bittikten sonra fark edilen geçmişe ait bir eylemin anlatılmasında veya bildirilmesinde kullanılır. Örnek: Dün Ankara çok sıcak olmuş. (Başkasından öğrenilmiş.)

ç.  Gelecek Zaman (-ecek / -acak)

Gelecek zaman içerisinde bir eylemin bildirilmesinde kullanılır. Örnek: Bugün arkadaşıma uğrayacağım.

d. Geniş Zaman (-r / -(a)r / -(e)r / -(ı)r / -(i)r / -(u)r / -(ü)r)

Eylemin geçmiş, şimdiki ve gelecek zamanların tümüne ait olduğunun, yani her zaman tekrarlandığının bildirilmesinde ve genel yargıları anlatmakta kullanılır. Örnek: Nedenlerini dört başı mamur bir eleştiriyle birlikte açıklamak isterim.

Dilek Kipleri

Gereklilik Kipi (-meli/ -malı)

Eylemin yapılmasının gerekli veya zorunlu olduğunu ifade eder. Örnek: Yazar ya da şair, gelişmesini bir noktadan sonra eserlerini yayımlayarak yapmalı.

Koşul (Şart) Kipi (-se / -sa)

Fiil kök veya gövdesine gelerek söz konusu olan işin dileğe ve şarta bağlı olduğunun bildirilmesini sağlar. Örnek: Derslerine iyi çalışırsan başarırsın.

İstek Kipi (-e, -a)

Cümleye istek, dilek, temenni anlamı katar. Cümle içerisinde genelde “-elim, -eyim” şeklinde kişi eklerini almış haliyle karşımıza çıkar. Örnek: Toplantıya herkesi çağırayım. Kurşunlara gelesin.

Emir Kipi (eki yok)

Eylemin yapılması gerektiğini emir şeklinde bildirir. Emir kipinin eki yoktur, kişi ekleriyle çekimlenir. Birinci tekil ve birinci çoğul kişinin emir çekimi yoktur. Örnek: Fazla ışıkları söndürün.

Fiilerde Kişi

Fiilde bildirilen iş, oluş ya da durumun kim tarafından yapıldığını belirten eklerdir. Kişi ekleri, cümlede işi yapanı yani özneyi bildirir. Kişi ekleri, fiillerde kip eklerinden sonra gelir. Örnek: “Bugün bir saat yürüdüm.” cümlesinde “yürümek” fiiline getirilen “-m” eki, fiilin kim tarafından (1. tekil kişi – ben) yapıldığını bildirmektedir.

Fiillerde Olumsuzluk

İşin, oluşun veya hareketin yapıldığını veya yapılabileceğini bildiren fiillere olumlu; işin oluşun veya hareketin yapılmadığını veya yapılamayacağını bildiren fiillere de olumsuz fiil denir. Örneğin ‘‘Tenis oynayacağım.” olumlu, “Tenis oynamayacağım.” olumsuz. Anlam olarak değil daha ziyade işin (iyi veya kötü) başarılı bir şekilde yapılıp yapılamadığına bakılır. Fiillerin olumsuz biçimleri, kip ve kişi ekinden önce “-me, ma” eki getirilerek yapılır.

Geniş zamanın olumsuzunda diğer kiplerden farklı bir durum vardır. Diğer kiplere olumsuzluk eki (-ma, -me) getirildiğinde zaman eki düşmezken, geniş zamanda zaman eki düşer ve 1. tekil ve 1. çoğul kişi haricindeki kişilerde olumsuzluk eki “-maz, -mez” şeklinde kullanılır.

Örnek: bilirim\bilmem, bilirsin\bilmezsin

Şimdiki zaman kipinin olumsuzu yapılırken, “-yor” ekinin etkisiyle, “-me, -ma” olumsuzluk eki daralarak “-mı, -mi, -mu, -mü” olur.

Örnek: seviyorum > sev(me)yorum > seviyorum

Fiilerde Soru

Fiiller, kendinden sonra eklenen “mı, mi, mu, mü” soru ekleriyle soru anlamı kazanır. “mi” soru eki, kendinden önce gelen kelimelerden ayrı, kendinden sonra gelen eklerle ise bitişik yazılır. Örnek: Ağlasam sesimi duyar mısınız mısralarımda?

Birleşik Zamanlı Fiiller

Fiilin birden fazla kip eki almasıyla oluşan fiillere birleşik zamanlı fiil denir. Fiilin birleşik zamanlı olması demek iki kip ekinin yan yana gelmesi demektir. Birleşik zamanlı fiillerde ikinci kip eki her zaman “ek fiil” dir. Ek fiil, basit zamanlı fiillere eklenerek onların birleşik zamanlı olmalarını sağlar.

Hikâye Birleşik Zamanlı Fiiller: Basit zamanlı fiillere ek fiilin görülen geçmiş zaman eki “idi” getirilerek yapılır. Hikâye birleşik zamanı, eylemin geçmişte yapıldığını hikâye gibi anlatır. Şimdiki zamanın hikâyesi olarak isimlendirilir. Örnek: “silmek” fiilinin farklı kiplerle hikâye birleşik zamanı çekimi:

Not: Emir kipinin hikâye birleşik zamanı yoktur.

Şart Birleşik Zamanlı Fiiller: Basit zamanlı fiillere ek fiilin şart kip eki “ise” getirilerek yapılır. Şart birleşik zamanı, eylemin yapılışını, başka bir eylemin yapılışına şart koşar. Geniş zamanın şartı olarak isimlendirilir. Örnek: sildiysen(görülen geçmiş zamanın şartı)

Not: İstek, şart ve emir kipinin şart birleşik zamanı yoktur.

Sonraki Konu için: Türk Dili ve Edebiyatı 2 Konu Başlıkları

AÖL Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testleri

Açık Lise (542) Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Temmuz 2019)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Nisan 2019)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Aralık 2018)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Temmuz 2018)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Nisan 2018)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi (Mart 2018)

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi 3

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi 2

Açık Lise Türk Dili ve Edebiyatı 2 Testi 1

Açık Lise sınavlarına hazırlanmanın en kolay hali: AçıkTercih AÖL Test Çöz!

Mobil Uygulamamızı İNDİRİN! AÖL Yeni Müfredat Çıkmış Sınav Sorularını Çözün!