Dil Bilgisi: Cümle Çeşitleri

Dil Bilgisi: Cümle Çeşitleri

Cümleler; yükleminin türüne ve yerine, anlamlarına, oluşturulma biçimlerine göre çeşitlere ayrılır:

1. Yüklemine Göre Cümleler
2. Öge Dizilişine Göre Cümleler
3. Anlamına Göre Cümleler
4. Yapısına Göre Cümleler

1. Yüklemine Göre Cümleler

• Fiil Cümlesi

Yüklemi basit ya da birleşik çekimli fiil olan cümlelerdir.

Kızcağız, seni çıldırasıya seviyor. [Bu cümle yüklem “sev-” fiili olduğundan, fiil cümlesidir.]

• İsim Cümlesi

Yüklemi isim soylu kelime ya da kelime grubu olan cümlelerdir. Yüklemi fiil olmayan bütün cümleler isim cümlesidir.

Allah için güzel insandır. [Bu cümle yüklem isim soylu “insan” kelimesi olduğundan, isim cümlesidir.]

2. Öge Dizilişine Göre Cümleler

• Kurallı (Düz)

Cümle Yüklemi cümlenin sonunda bulunan cümlelerdir.

Sana dün de söyledim. Bu cümle yüklem (söyledim) en sonda bulunduğundan, kurallı cümledir.

• Devrik (Kuralsız) Cümle

Yüklemi cümlenin başında veya ortasında bulunan cümledir.

Annesinin belki fikrinden korktu Ali Bey. [Bu cümle yüklem (korktu) ortada bulunduğundan devrik cümledir.]

• Eksiltili Cümle

Yüklemi yazılmayıp yüklemini okuyucunun, zihninde tamamlaması beklenen cümledir. Eksiltili cümlelerin sonuna üç nokta konur.

Önümüzde göz alabildiğine dağlar… [Yüklemi yazılmayan bu cümlenin sonuna “sıralanmış” gibi bir kelimeyi yüklem olarak getirebildiğimiz için bu cümle, eksiltili bir cümledir.]

Parantez cümlesi

Parantez cümlesi ders kitaplarında geçmiyor, ancak bazı kaynaklarda geçer.

Parantez cümlesi, içerisinde ara cümle veya ara söz bulunan cümledir. Bu ara ifadeler açıklama yapmak ya da anlamı güçlendirmek için eklenir. Ara ifadeler parantezin yanı sıra iki kısa çizgi veya virgül arasında da gösterilebilir: Parantez cümlesi sadece ara ifadeye değil, cümlenin tamamına verilen addır.

• Şu çocuk –ki kendisi sınıf arkadaşım olur– bu semtin en iyi futbolcusudur.
• Taşınacağımızı öğrenince Nur ve Cihan (en yakın arkadaşlarım) çok üzüldüler.
• Sıkı çalışırsanız, emin olun, başarılı olursunuz.

Parantez cümleleri yeniden düzenlenerek düz bir cümle veya birkaç sıralı cümle hâline getirilebilir. Bu durumda parantez cümlesi özelliklerini yitirir:

• Sınıf arkadaşım olan şu çocuk bu semtin en iyi futbolcusudur.
• En yakın arkadaşlarım Nur ve Cihan taşınacağımızı öğrenince çok üzüldüler.
• Sıkı çalışırsanız başarılı olacağınızdan emin olabilirsiniz.

Parantez cümlelerindeki ara ifade çıkarılırsa cümlede dilbilgisel bir bozukluk meydana gelmez. Ancak anlam veya detay kaybı meydana gelebilir.

• İsim cümlelerinde -fiil cümlelerinde de olduğu gibi- yüklem cümle sonunda olmayabilir. (parantez cümlesi)
• İsim cümlelerinde yüklem cümle sonunda olmayabilir.

3. Anlamına Göre Cümleler

• Olumlu Cümle

Cümlede yüklem durumundaki fiilin gerçekleştiğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olduğunu, bulunduğunu bildiren cümlelerdir.

Arar, başkasını bulurum. [Bu cümlede “aramak ve bulmak” fiillerinin gerçekleşmesi söz konusu olduğu için, cümle anlamca olumludur.]

• Olumsuz Cümle

Cümlede yüklem durumundaki eylemin gerçekleşmediğini veya yüklem durumundaki varlık ya da kavramın var olmadığını, bulunmadığını bildiren cümlelerdir.

Fiil cümlesinde olumsuzluk -ma / -me (geniş zamanda – maz, -mez) ekiyle sağlanır.

İsim cümlesinde olumsuzluk “değil / yok” kelimeleriyle ya da “-sız, -siz” ekiyle sağlanır.

Sözlerinin ne tesir yaptığını anlamak istemiyordu.

Orası bu mevsimde soğuk değildir.  [Bu cümlelerde “istemek ” fiilinin gerçekleşmemesi, “soğuk” kavramının söz konusu olmamasından dolayı cümleler anlamca olumsuzdur.]

• Anlamca Olumsuz Yapıca Olumlu Cümle

Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da kelime almadığı hâlde olumsuz anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca olumlu, anlamca olumsuz cümle denir.

Sizden ayrı yaşamaya dayanacak gücüm mü var? (gücüm yok) [Bu cümlede yüklem (var), olumsuzluk ifade eden ek ya da kelime almadığı için anlamca olumludur. Ancak, soru biçiminde düzenlenmiş cümlede amaç soru sormak değil, yüklemde söylenenin (var) tersini (yok) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümle yapıca olumlu, anlamca olumsuzdur. ]

• Anlamca Olumlu Yapıca Olumsuz Cümle

Bazı cümleler, olumsuzluk ifade eden ek ya da kelime aldığı hâlde olumlu anlam taşıyabilir. Böyle cümlelere yapıca olumsuz, anlamca olumlu cümle denir.

Aslında ders çalışmıyor değil. (çalışıyor) [Bu cümlede yüklem (çalışmıyor değil), olumsuzluk eki (-ma) ve olumsuzluk bildiren kelime (değil) aldığı için yapıca olumsuzdur. Ancak, bu cümlede amaç, yüklemde söylenenin (çalışmıyor değil) tersini (çalışıyor) kastetmektir. Dolayısıyla bu cümle anlamca olumlu, yapıca olumsuzdur. ]

• Soru Cümlesi

İçinde soru eki ya da soru kelimelerinden biri bulunan ve soru anlamı taşıyan cümlelerdir.

Neden sen de bizimle sinemaya  gelmiyorsun?

• Şart Cümlesi

Yargının gerçekleşmesinin bir koşula bağlandığı cümlelerdir.

Çalışırsan başarırsın.

• İstek Cümlesi

İstek anlamı taşıyan cümlelerdir.

Yarın sergiye gidelim..

• Emir Cümlesi

Emir anlamı taşıyan cümlelerdir.

Çevrenizi temiz tutun.

• Ünlem Cümlesi

İçinde ünlem ya da ünlem değeri taşıyan kelimeler bulunan cümlelere ünlem cümlesi denir.

Aman, bu ne güzellik böyle!

4. Yapısına Göre Cümleler

Cümlelerde; yargı (yüklem) sayısına ya da yan cümlecik olup olmamasına bakılır. Cümleler yapısı yönüyle dörde ayrılır:

1. Basit Cümle 2. Birleşik Cümle 3. Sıralı Cümle 4. Bağlı Cümle

a. Basit Cümle

Tek yüklemi bulunan tek yargı bildiren cümlelerdir.

“Türkün Ateşle İmtihanı, Mor Salkımlı Ev” eserleri Halide Edip Adıvar’a aittir.

b. Birleşik Cümle

Yargı bildiren yüklemin dışında yan cümleciği de bulunan cümledir. Yan cümlecik: Cümlede kendi içinde cümle özelliği gösteren ve daha çok, fiilimsiyle kurulan kelimeye ya da kelime grubuna yan cümlecik; geri kalan bölüme ise temel cümlecik denir. Yan cümlecik, genellikle temel cümleciğin bir ögesi olur.

Arkadaşım, yarın bu okula yazılacağını söyledi.

Bu cümlede, nesneyi bulmak için yükleme sorduğumuz “neyi” sorusuna cevap olan “yarın bu okula yazılacağını” kelime grubu, içinde eylemsi bulunduğu için yan cümleciktir.

Aşağıdaki cümlelerde koyu olarak yazılan yan cümleciklerin oluşturduğu ögeler ayraç içinde belirtilmiştir.

Onu gördükçe umutlanıyor. (yan cümlecik zarf görevinde) Birleşik cümleler dörde ayrılır.

1. Girişik Birleşik Cümle
2. Şartlı Birleşik Cümle
3. Ki’li Birleşik Cümle (İlgi Cümlesi)
4. İç İçe Birleşik Cümle

• Girişik Birleşik

Cümle Yan cümleciği fiilimsi ile kurulan birleşik cümledir.

Okuduğun romanların özetlerini bir deftere yaz. (yan cümlecik nesne görevinde)

• Şartlı Birleşik

Cümle Yan cümleciği dilek-şart (-sa, -se) kipiyle kurulan birleşik cümledir. Dilek-şart kipinin oluşturduğu bölüm yan cümleciktir.

Problemi bu yoldan çözersen daha çok zaman kazanırsın.

• Ki’li Birleşik Cümle (İlgi Cümlesi)

Yan cümleciği temel cümleciğe “ki” bağlacıyla bağlanan birleşik cümledir.

Anladım ki senden uzak olmuyor.

• İç İçe Birleşik Cümle

Yan cümleciği başka bir cümle tarafından oluşturulan birleşik cümledir. Bu cümlelerde yan cümlecik genellikle nesne görevindedir.

Kapıdaki tabelada, rahatsız etmeyin, yazıyor. Yan cümlecik (Nesne)

c. Sıralı Cümle

Birden fazla yargının (yüklemin) birbirine virgül (,) ya da noktalı virgül (;) ile bağlanmasıyla oluşan cümledir.

Yazın Marmaris’e gider, orada dinlenirdik.

Bu cümlede, iki yüklem (gider, dinlenirdik), yani iki ayrı cümle vardır. Birinci cümle, ikinci cümleye virgülle bağlanarak sıralı cümle oluşturulmuştur.

• Bağımlı Sıralı Cümle

Öge ortaklığı olan sıralı cümledir.

Yaşlı adam  buraya kadar geldi, sizi sordu. (özne ortak)

Seni aramış ama bulamamış. (özne ve nesne ortak)

• Bağımsız Sıralı Cümle

Öge ortaklığı olmayan sıralı cümledir.

Yağmur durmuştu / yollar çamurdan görünmüyordu

Bu cümlenin yüklemlerine (durmuştu, görünmüyordu) ögeleri bulmak için gerekli sorular sorulduğunda cümlelerde öge ortaklığı olmadığı görülür.

d. Bağlı Cümle

Birden fazla cümlenin birbirine bağlaçla bağlandığı cümledir. Sıralı cümledeki virgül ya da noktalı virgül yerine, bağlaç getirilmesiyle elde edilir.

Sinemanın kapısı açıldı ve izleyiciler dışarı çıktı.

Sabah erken kalktı  ama yine de otobüse yetişemedi.

Sporcularımız iyi mücadele etti  ancak yenilmekten kurtulamadı.

Bu iki kalın kitabı okuduk  da sınava girdik.

Açık Lise sınavlarına hazırlanmanın en kolay hali: AçıkTercih AÖL Test Çöz!

Mobil Uygulamamızı İNDİRİN! AÖL Yeni Müfredat Çıkmış Sınav Sorularını Çözün!