Felsefe Terimler Sözlüğü

Anasayfa ›› Felsefe ›› Felsefe Terimler Sözlüğü

Felsefe Terimler Sözlüğü

Agnostizm	Tanrı’nın varlığı veya yokluğunun bilinemeyeceğini savunan öğreti. Protagoras ve A. Huxley temsilcisidir.
Anarşizm	Tüm toplumsal değer, kurum ve kuralların insan doğasına aykırı ve gereksiz, insanı köleleştiren faktörler olduğunu savunan ve bunları reddeden öğreti. Bakunin ve Stirner.
Apriori – Aposteriori	Apriori: Deney öncesi; akılda doğuştan hazır bulunan bilgi, ilke, fikir ve kavramlar için kullanılır. Aposteriori : Deney sonrası; doğuştan gelmeyen, gözlem ve deneyim sonucunda öğrenilen. Ör/ Akıl ilkeleri (Bir şey neyse odur – özdeşlik ilkesi ve diğerleri) aprioridir, “Isınan metalin genleştiği” bilgisi aposteriori bir bilgidir. İnsanın apriorik (deney öncesi) bilgilere sahip olup olmadığı felsefede tartışılan bir konudur. Rasyonalistler apriorik bilgilerin varlığını kabul eder; Empiristler reddeder.
Arkhe:	Tüm varlığın kendisinden türediği ilk unsur. “Arkhe nedir?” sorusu Eski Yunanlı ilk filozofların sordukları ve “Thales-Su, Aneximenes-Hava, Aneximandros-Apeiron /belirsiz ve sınırsız olan, Herakleitos-Ateş” gibi farklı cevaplar verilen bir sorudur.
Ateizm	Tanrı’nın yokluğunu savunan öğreti.
Bilgi aktı:	Öznenin nesneyle bağ kurarak bilgiyeulaşmasını sağlayan düşünme, inanma, tecrübe etme, çıkarım yapma v.b. yollardır.
Deizm	Yaradancılık; Yaratan, ama sonra insanı bu dünyada kendi başına bırakan, insan yaşamına müdahale etmeyen bir Tanrı anlayışı.
Determinizm	Belirlenimcilik; Evrende her olayın kendisinden önce gelen bir neden(etken)in etkisiyle önceden belirlendiğini, olayların katı ve değişmez bir neden-sonuç ilişkisiyle birbirine bağlı olduğunu, insanın dabu neden-sonuç ilişkilerinin bir parçası olduğunu, dolayısıyla özgürlüğün mümkün olmadığını savunan öğreti. *Bakınız: İndeterminizm, Otodeterminizm ve Fatalizm.*
Diyalektik İdelaizm:	Geist (Tin-Ruh-Akıl)’ın Tez-Antitez-Sentez adımlarından oluşan üç basamklı çatışmalı bir süreçle ilerlemesi ve açılmasıyla varlığın oluştuğunu savunan görüştür. Hegel ortaya atmıştır.
Diyalektik İdelaizm:	Marx tarafından, Hegel’in diyalektik yönteminin maddeciliğe (Materyalizme) uygulanmasıyla ortaya konulmuş görüştür. Maddeyi temele alan Marx, diyalektik çatışma sürecinde herşeyin maddeden türediğini savunur.
Düalizm:	İkicilik. Varlığın ruh ve madde gibi iki farklı tözden oluştuğunu savunan öğretidir. Temsilcisi Descartes’tır. Descartes, Materyalist ve İdelaistlerin iddia ettiği gibi maddenin ruhtan veya ruhun maddeden türediğini kabul etmez. Her ikisinin de bağımsız ve farklı tözler (cevherler) olduğunu kabul eder.
Egoizm	Bencilik; insanın kendi varlığı ve çıkarlarından üstün hiçbir ilke ve kural tanımaması. Temsilcisi: T. Hobbes.
Egzistansiyalizm	Varoluşçuluk; (J.P.Sartre’da) İnsanın “var oluşu”nun “özü”nden önce geldiğini ve kendi seçim ve kararlarıyla kendi özünü kendisinin belirlediğini savunan öğreti. Sartre, her insanın özünün farklı olduğunu, dolayısıyla evrensel bir insan özü bulunmadığı için evrensel bir ahlak (yasası)nın da bulunmadığını savunur.
Empirizm:	Deneycilik. Bilginin kaynağının deney olduğunu savunan akım. Temsilcileri: J. Locke ve D. Hume.
Entüisyonizm:	Sezgicilik. İ. Gazali ve H. Bergson. Aklın ve deneyin hakikati kavramakta yetersiz olduğunu, hakikati anlık ve bütünsel bir kavramayla bildirebilecek tek yetinin sezgi (iç görü, kalp gözü) olduğunu savunan akımdır.
Epistemoloji:	Bilgi kuramı, bilgi felsefesi. Episteme kesin bilgi, epistemoloji de kesin bilginin bilimidir.
Etik	Ahlak felsefesi; ahlakı ve ahlaki değerleri sorgulayan felsefe dalı.
Fatalizm	Kadercilik; insanın kaderinde ne yazılıysa onu yaptığını ve yaşadığını savunan öğreti.
Fenomenoloji:	Görüngübilim. Husserl’in ortaya koyduğu akım. Varlığın görünenlerin ardındaki özler olduğunu savunan öğretidir.
Hedonizm	Hazcılık; Acıdan kaçınma ve hazza ulaşmayı temel kabul eden öğreti. Epikuros ve Aristippos.
Hikmet:	Bilgelik.
İdeal (düşünsel) varlık	Düşünsel varlık; sayılar (pi, 1,2,3 …) değerler (iyi, güzel v.b.) gibi sadece düşüncede var olan, insanın alıgılama, tasarlama ve düşünmesinden bağımsız bir varlığı bulunmayan varlıklardır.
İdealizm:	Varlığın ideal, düşünsel, zihinsel özde olduğunu savunan öğretidir. Platon, Aristoteles ve Hegel gibi temsilcileri vardır.
İndeterminizm	Belirlenemezcilik; İnsanın özgür olduğunu savunan, eylem ve seçimlerinin kendi kontrolü dışındaki faktörlerce değil, kendi özgür iradesiyle belirlendiğini savunan öğreti.
Kritisizm:	Eleştiri felsefesi. Kurucusu: Kant. Bilgi elde etmede aklın ve deneyin belirli rollerinin olduğunu; “Deneysiz (duyusal veriler olmadan) aklın boş, akıl olmadan deneyin kör olduğunu” savunur.
Materyalizm:	Varlığın maddesel öz ve yapıda olduğunu; ruhsal ve düşünsel şeylerin de maddenin bir türevi veya bir fonksiyonundan ibaret olduğunu savunan görüştür. Demokritos, T. Hobbes, La Mettrie ve K. Marx önemli temsilcilerindendir.
Metafizik:	Fizik-ötesi. Varlık felsefesini ifade etmek için de kullanılır.
Mimesis	Taklit; yansıtma veya taklit olarak sanat kuramına göre, sanatçının doğal varlıkları taklit etmesi.
Monizm:	Tekçilik. Sipinoza’nın fikri. Tek töz vardır ve herşey ondan türemiştir, o da Tanrı’dır. Bu fikre Tümtanrıcılık= Panteizm de denir.
Moral	Ahlak; gündelik dilde insanın psikolojik durumunu ifade eder; terim olarak anlamı “ahlak”tır.
Nihilizm:	Hiçcilik. Görünenlerin arkasında yer alan, insan zihninden bağımsız hiçbir gerçekliğin-varlığın bulunmadığını savunan öğreti.
Objektif:	Nesnel; özneden bağımsız olarak neyse o olma.
Oluş olarak varlık:	İlk olarak Herakleitos tarafından savunulan, varlığın değişme ve oluş halinde var olduğunu savunan öğreti.
Ontoloji:	Varlık felsefesi.
Otodeterminizm	Otonomi, özerklik. İnsanın kendi özgür iradesine dayalı seçim ve kararlarıyla kendisini sınırlandırdığını savunan öğreti.
Oyun olarak sanat	Schiller’in kuramı; sanatla oyun arasındaki benzerliğe vurgu yapan, sanatı sanatçının nesnelerin formlarıyla özgürce oynamasıyla açıklayan kuram.
Ödev ahlakı	Kant’ın iyi niyete dayandırdığı, çıkar ve koşul taşımayan kesin buyruklarla belirlediği ahlak anlayışıdır.
Panteizm	Tümtanrıcılık; Tanrı ve evrenin özdeş olduğu fikri. Monizm maddesine bakın.
Panteizm:	Tümtanrıcılık. Monizm maddesine bakınız.
Philia:	Seviyorum, arıyorum.
Philia + Sophia:	Bilgelik sevgisi; Felsefe.
Pozitivizm:	Olguculuk. Sadece olgusal içerikli bilgilerin anlamlı olduğunu ve araştırmalarını olgusal verilere dayandıran bilimin değerini vurgulayan; dini, metafiziği, felsefeyi reddeden akımdır. Temsilcisi: A. Comte.
Pragmatizm:	Faydacılık. Bilgi ve fikirlerin işe yaradıkları ölçüde, sonuçlarına göre doğru veya yanlış olabileceğini savunur. W. James, J. Dewey, C. Priece.
Rasyonalizm:	Akılcılık. Bilginin kaynağının akıl olduğunu savunan yaklaşımdır. Sokrates, Platon, Descartes gibi çoğu rasyonalist filozof, insan bilgisinin akılda doğuştan mevcut olduğunu savunur. Genellikle deneyin ve duyumun yanıltıcı olduğunu öne sürerek deneyi, duyumu ve tüm deneysel bilgileri reddederler. Diğer önemli temsilcileri: Aristoteles, Farabi ve Hegel’dir.
Rasyonel:	Ussal, akılsal, akla dayanan. Bilim ve felsefe rasyoneldir.
Realizm:	Gerçekçilik. İnsanın algı ve tasarımından, akıl ve düşünmesinden bağımsız bir varlığın, bir gerçekliğin bulunduğunu kabul etme tavrıdır. Realizm, varlığın ne olduğunu söylemek değil, insanın algı, hayal, tasarım ve düşüncelerinden bağımsız bir varlığın var olduğunu kabul etme tavrıdır.
Reel (gerçek) varlık	Algılamayan veya düşünen bir özne (insan) olmadan da var olan varlıklardır. Kalem, masa, dağ v.b.
Refleksiyon:	Düşünme üzerine düşünme, bilgi üzerine bilgi.
Septisizm:	Şüphecilik; insanın kesin bilgiye ulaşamayacağını, dolayısıyla şüphe durumunda kalmak ve hiçbir yargı vermemek gerektiğini savunan akım. Pyrrhon, Timon, Karneades gibi temsilcileri var.
Sofistler:	Eski Yunan’In gezgin öğretmen filozofları. Kesin bilginin imkansız olduğunu, insanın öznel ve göreceli kanılardan öte bir bilgiye ulaşamayacağını savunurlar. Protagoras ve Gorgias en önemli temsilcileridir.
Sophia:	Bilgelik.
Subjektif:	Öznel; Kişiden kişiye değişme, özneye bağlı olma.
Taoizm:	Loa Tse’nin yarı dinsel öğretisi. Varlığın var olmadığını, tek gerçeğin soyut bir ilke olan Tao (onun Tanrı’sı) olduğunun savunur.
Teizm	Yaratan ve bu dünyaya müdahale eden bir Tanrı’nın var olduğunu kabul eden öğreti. Monoteizm: Tek tanrıcılık. Politeizm: Çok tanrıcılık.
Temellendirme:	Bilimdeki ispattan farklı olarak deneysel kanıtlama dışında, mantıksal ve akılsal gerekçelerle ortaya konulan iddia veya görüşün hesabını verme, haklı çıkartma, dayanaklarını göstermedir.
Töz (cevher)	Kendi başına var olan varlık.
Utilitarizm	Faydacılık; Toplumsal ve bireysel faydayı uzlaştıran ve faydanın ahlaki eylemlerin amacı olduğunu savunan öğreti. J.S. Mill ve J. Bentham.
Yöntem:	Metot; bir araştırma veya düşünme sürecinde izlenen yol.